Niedoceniane bogactwo

O konferencji

Tematem czwartej konferencji z cyklu „HINC OMNIA. Zbiory historyczne, artystyczne i specjalne w bibliotekach oraz innych instytucjach kultury” będzie potencjał badawczy danych bibliograficznych i katalogowych zbiorów specjalnych.

Powstanie ogromnych katalogów elektronicznych bibliotek oraz przeszukiwalnych pełnotekstowo bibliografii umożliwiło stosowanie wobec nich wspieranych komputerowo technik badawczych. Tradycyjnie katalogi i bibliografie służyły identyfikacji dokumentu drukowanego lub rękopiśmiennego oraz umożliwiały dotarcie do niego zarówno bibliotekarzom, jak i czytelnikom. Zastosowanie technologii data science w odniesieniu do metadanych bibliotecznych w połączeniu z badaniami w ramach humanistyki cyfrowej sprawia, że naukowcy są w stanie eksplorować zupełnie nowe obszary badawcze w wielu dyscyplinach, m.in.: literaturoznawstwie, językoznawstwie, historii czy historii sztuki. Ważnymi uczestnikami tego procesu są bibliotekarze, ponieważ jakość i homogeniczność wytwarzanych przez nich metadanych ma znaczący wpływ na rezultaty prowadzonych badań.

Proponowane obszary tematyczne:

• Humanistyka cyfrowa jako przestrzeń wykorzystania danych bibliograficznych i katalogowych
• Metody ilościowe w badaniach nad zasobami bibliograficznymi i katalogowymi
• Biblioteki cyfrowe jako źródło danych dla badań naukowych
• Analiza i eksploracja danych bibliograficznych i katalogowych
• Dane bibliograficzne i katalogowe jako dane masowe (big data)
• Badania bibliometryczne
• Bibliographic science data
• Zastosowanie technologii informacyjnych w badaniach nad katalogami i bibliografiami
• Linked Open Data
• Wizualizacja danych bibliograficznych i katalogowych
• Metadane a system DOI
• Możliwości wykorzystania danych proweniencyjnych w badaniach naukowych
• Hasła języków informacyjno-wyszukiwawczych jako źródło materiału badawczego
• Pola uwag jako źródło materiału badawczego
• Polskie i zagraniczne projekty badawcze wykorzystujące dane bibliograficzne i katalogowe

Komitet Naukowy:

• Prof. dr hab. Wiesław Babik (Uniwersytet Jagielloński)
• Dr hab. Janusz Bień, prof. KUL (Katolicki Uniwersytet Lubelski)
• Prof. dr hab. Włodzimierz Gruszczyński (Instytut Języka Polskiego PAN)
• Dr hab. Katarzyna Materska, prof. UŚ (Uniwersytet Śląski)
• Dr hab. inż. Maciej Piasecki (Politechnika Wrocławska)
• Dr hab. Jadwiga Sadowska, prof. UwB (Uniwersytet w Białymstoku)
• Prof. dr hab. Barbara Sosińska-Kalata (Uniwersytet Warszawski)
• Anna Wołodko (Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie)

Dla Uczestników

Miejscem konferencji będzie Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, ul. Dobra 56/66. Osoby zainteresowane udziałem w konferencji prosimy o wypełnienie formularza rejestracyjnego do 10 listopada 2023 r.

Osoby zarejestrowane proszone są o uiszczenie opłaty konferencyjnej w wysokości 300 zł.
Dane do wpłaty:
Uniwersytet Warszawski Biblioteka Uniwersytecka
ul. Krakowskie Przedmieście 26/28
00-927 Warszawa
tytuł przelewu: Hinc Omnia - imię i nazwisko uczestnika konferencji
kwota: 300 zł
numer konta: Bank Millennium S.A. 69 1160 2202 0000 0000 6085 0087

W razie problemów z rejestracją bądź wniesieniem opłaty konferencyjnej prosimy o kontakt mailowy: konferencje.buw@uw.edu.pl.

Program

Abstrakty

---

Celem wystąpienia jest próba refleksji nad potencjałem informacyjnym danych bibliograficznych i katalogów zbiorów specjalnych w perspektywie ich wykorzystania jako danych badawczych. Kontekstem rozważań jest rozwijany w ostatnich latach, szczególnie w ramach humanistyki cyfrowej, kierunek związany z wykorzystaniem nowoczesnych technologii (np. przetwarzanie języka naturalnego, uczenie maszynowe, technologie semantyczne) w badaniach nad zasobami bibliograficznymi. Podstawowym założeniem w tego rodzaju badaniach jest fakt, że istnieje możliwość technologicznie wspomaganego poznania rzeczywistości za pośrednictwem danych bibliograficznych. Innymi słowy, metadane opisują bezpośrednio dokumenty, co jest ich główną funkcją, ale pośrednio również rzeczywistość nas otaczającą. Jednak sposób, w jaki opisujemy dokumenty jest zdeterminowany przez funkcje usług bibliograficznych (np. katalog, bibliografia) i sformalizowany w postaci zasad katalogowania oraz stosowanych schematów i formatów metadanych. Wyznacza on więc określony horyzont rozumienia, który determinuje nasz sposób poznania dokumentów i ich treści. Wykorzystanie danych bibliograficznych w badaniu rzeczywistości „pozadokumentacyjnej” wymaga więc wiedzy o możliwościach oraz ograniczeniach tego horyzontu rozumienia. W takiej perspektywie mamy do czynienia ze zmianą celu wykorzystania metadanych (ang. metadata repurposing), co w kontekście ich wykorzystania w badaniach wymaga dyskusji zarówno nad ich statusem epistemicznym oraz rolą technologii w poznaniu rzeczywistości za ich pośrednictwem.

---

---

Przedmiotem wystąpienia będzie prezentacja serwisu Wrocław Bibliodata Website, pozwalającego na wizualizację wielkich danych bibliograficznych z okresu 1800-2020, zawartych w katalogach Biblioteki Narodowej. W szczególności serwis ten pozwala na rzutowanie rekordów (czyli publikacji) na mapę na podstawie miejsc wydań oraz automatycznie rozpoznanych toponimów w innych polach (np. tytuł, słowa kluczowe). Ponadto możliwe jest generowanie szeregów czasowych, obrazujących dynamikę ruchu wydawniczego w poszczególnych miejscowościach. Prezentacja serwisu zostanie wzbogacona o analizę porównawczą liczby publikacji w największych polskich miastach. Następnie, posiłkując się zasobami polskimi i niemieckimi (zasób Deutsche Nationalbibliothek), omówimy kwestię płci autorów książek w XIX i XX wieku (rozkład ilościowy i podstawowe tematy w transzach czasowych). Badania mają charakter transdyscyplinarny, ponieważ łączą w sobie elementy antropologii kultury, informatologii, historii nowożytnej, lingwistyki i informatyki stosowanej. Autorzy przeprowadzili je wykorzystując w szerokim zakresie narzędzia programistyczne i zasoby wytworzone przez konsorcjum CLARIN-PL.

---

---

Zbiory kartograficzne to jeden z rodzajów zbiorów specjalnych w bibliotekach oraz innych instytucjach kultury. W ich zakresie mieszczą się różnego rodzaju materiały kartograficzne, których opisy dostarczają wartościowych danych bibliograficznych i katalogowych stanowiąc bardzo cenny potencjał badawczy. Ich opisy w postaci danych bibliograficznych i katalogowych stanowią materiał badawczy pozwalający eksplorować nowe obszary badawcze w wielu dyscyplinach. Przedmiotem wystąpienia będzie pokazanie specyfiki danych bibliograficznych i opisów bibliograficznych tych zbiorów oraz specyfiki ich danych rzeczowych i opisu rzeczowego. Ich prezentacja ma na celu pokazanie wybranych możliwości wykorzystania tych danych w badaniach naukowych. Zagadnienie to nie zostało do tej pory wystarczająco omówione w piśmiennictwie dotyczącym tego rodzaju zbiorów specjalnych.

---

---

Celem wystąpienia jest zaprezentowanie Elektronicznej Bazy Proweniencji, tworzonej w oparciu o historyczne księgozbiory sześciu najważniejszych olsztyńskich książnic – Biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego Metropolii Warmińskiej „Hosianum”, Biblioteki Instytutu Północnego im. W. Kętrzyńskiego, Biblioteki Muzeum Warmii i Mazur, Biblioteki Uniwersyteckiej Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Archiwum Państwowego w Olsztynie. Przedstawione zostaną podstawowe założenia projektu oraz ich uzasadnienie. Tworzona Baza będzie liczyła 21500 rekordów, a jej ogromną wartością jest indeks właścicieli znaków własnościowych. Uzupełniają je grafiki (skany) opisywanych właścicieli oraz innych form ich aktywności (zapisy odręczne, sygnatury biblioteczne itd.). Wartość bazy proweniencji podniesie stworzony indeks znaków własnościowych umożliwiający wyszukiwanie według określonych kryteriów.
Utworzenie Elektronicznej Bazy Proweniencji pozwoli odpowiedzieć na pytania dotyczące zachowanego dziedzictwa materialnego, w szczególności: stanu zachowania historycznych księgozbiorów na Warmii i Mazurach, przedwojennych instytucjonalnych i prywatnych właścicieli znaków własnościowych, wszelkich podmiotów związanych z ruchem i obrotem książką, losów księgozbiorów po II wojnie światowej, spuścizny kulturowej Kościoła katolickiego i ewangelickiego, a także szkolnictwa, bibliotek i pozostałych instytucji oraz osób związanych z ruchem książki do 1945 r. oraz po II wojnie światowej.

---

---

Wystąpienie ma na celu przegląd dotychczasowych rozwiązań stosowanych przez polskie biblioteki i inne instytucje kultury oraz katalogi centralne w zakresie gromadzenia i udostępniania danych dotyczących strony wizualnej materiałów graficznych takich jak okładki, obwoluty, ilustracje, a także okładki różnego rodzaju nośników dźwięku (płyty winylowe, płyty CD, kasety itp) i innych materiałów bibliotecznych. Chodzi tu przede wszystkim o sprawdzenie, jak i czy w ogóle widoczne są dane twórców grafiki, projektantów oraz ilustratorów, a także dane dotyczące wykorzystywanych przez nich obrazów czy fotografii. W ostatnich latach na rynku wydawniczym pojawiło się kilka publikacji dotyczących sztuki okładki. Można też zaobserwować wyraźny trend kształtowania swojego „okładkowego” wizerunku przez wydawnictwa. I choć także na tym polu daje się zauważyć swoista makdonaldyzacja, niewątpliwie fakt ten świadczy o tym, iż okładka i obwoluta stanowią w dalszym ciągu ważny element książki, są nie tylko swoistą kondensacją treści, ale pozwalają także umiejscowić książkę w licznych powiązaniach i kontekstach kulturowych, które przywołują. Projektanci coraz częściej wykorzystują w swoich pracach dzieła sztuki dostępne w domenie publicznej lub też, za zgodą właścicieli, dzieła sztuki wciąż pozostające poza tym zbiorem. Jest to wartość szczególnie cenna dla badaczy kultury wizualnej, bibliologów oraz historyków książki i edytorstwa, czy wreszcie rożnego rodzaju kolekcjonerów i hobbystów. Dodatkowej uwagi wymaga sprawa obwolut (lub części książki takich jak pudełka czy kasetony), które stanowią integralną część książki, a nierzadko są jedynym nośnikiem informacji o autorze czy o dziele sztuki wykorzystanym przez projektanta. Są już w Polsce instytucje, które materiałom bibliotecznym tego typu nadają status zbiorów specjalnych i gromadzą je w osobnych kolekcjach, czego przykładem jest Galeria Plakatu i Projektowania Graficznego przy Muzeum Narodowym w Poznaniu. Stąd też rodzi się postulat, aby takie dane zbierać w sposób systematyczny i udostępniać je zainteresowanym badaczom.

---

---

Współczesne rozwiązania technologiczne w zakresie big data można wykorzystać nie tylko w korporacjach, ale też bibliotekach naukowych. Książnice uniwersyteckie od lat specjalizują się w pracy z informacją naukową oraz posiadają ogromne zasoby danych opracowanych, ustrukturyzowanych, przygotowanych do przeszukiwania, zoptymalizowanych pod kątem potrzeb i zapytań użytkowników. Katalogi różnorodnych dokumentów bibliotecznych wykorzystywane obecnie w bibliotekach uniwersyteckich z powodu ustrukturyzowanych danych przypominają organizację informacji utrzymywanych w hurtowniach danych. Obecnie korporacje wykorzystują nie tylko hurtownie danych, ale także tzw. jeziora danych. Są w nich gromadzone różne rodzaje danych ustrukturyzowanych, częściowo ustrukturyzowanych oraz nieustrukturyzowanych. Wykorzystanie jezior danych stało się w ostatnich latach przedmiotem zainteresowania zarówno uczonych, jak i bibliotekarzy zatrudnionych przede wszystkim w bibliotekach uniwersyteckich np. Stanford University, University of Chicago, University of Pennsylvania. Dla pracowników tego typu bibliotek istotna jest możliwość zachowania w jeziorach danych różnego rodzaju informacji, w tym tzw. danych surowych, które można np. analizować w czasie rzeczywistym, wizualizować, wykorzystywać w procesie uczenia maszynowego, przechowywać tańszym kosztem. Ciekawość budzi też sama technologia jezior danych, organizowanie danych w struktury, logiczne zarządzanie i metody powiązań między różnymi danymi a także dostępne obecnie narzędzia ułatwiające pracę z danymi. Celem referatu jest przedstawienie doświadczeń wybranych bibliotek uniwersyteckich, które podjęły pionierskie próby budowania uczelnianego jeziora danych lub opracowania wspólnych platform stanowiących międzyuczelniane jezioro danych. Projekty realizowane przez wybrane biblioteki mają dostarczyć uniwersytetom narzędzia umożliwiające analizę wszystkich posiadanych danych, w tym także nietradycyjnych typów danych i zabezpieczyć możliwość przyszłego wykorzystania utrzymywanych w bibliotekach danych.

---

---

Celem referatu jest zwrócenie uwagi na istotny brak informacji dotyczących szeroko pojmowanego opisu fizycznego obiektów w instrukcjach opracowywania zbiorów specjalnych (w tym wypadku szczególnie starodruków). Problem stworzenia jednolitej instrukcji katalogowania starodruków podnoszony był już wielokrotnie, jednak dyskusja na ten temat ograniczała się do kwestii sporządzenia poprawnego opisu bibliograficznego. Inferencje te, oczywiście potrzebne, skupiały się na stworzeniu modelowego i precyzyjnego opisu „idealny” egzemplarz druku, lecz niestety pomijały inny, równie ważny aspekt mianowicie indywidualne cechy fizyczne, które wyróżniają konkretny egzemplarz danego druku spośród innych zachowanych jego oryginałów.

Z własnej praktyki badacza starodruków oraz opracowującego je bibliotekarza dostrzegam znaczny problem w jakości opisów katalogowych starodruków i inkunabułów w odniesieniu do identyfikacji znaków własnościowych, malatur, grafik, opraw, marginaliów, czy innych cech indywidualnych. Problem ten dostrzegalny jest zwłaszcza w odniesieniu do mniejszych bibliotek dysponujących zbiorami specjalnymi, w których siłą rzeczy brakuje wystarczającej liczby odpowiednio wykwalifikowanych bibliotekarzy specjalizujących się w określonych typach zbiorów. Często stwarza to sytuację, w której to jedna osoba zajmowanie się zarówno rękopisami jak i starodrukami oraz kartografią i grafiką z nieuchronną szkodą dla jakości opisów bibliograficznych. To w prosty sposób przekłada się oczywiście na ilości i jakość informacji, które następnie mogą z nich czerpać zainteresowani badacze.

W moim odczuciu przyczyną tego problemu jest niewystarczające komunikowanie, w dostępnych instrukcjach opracowania zbiorów specjalnych, w jaki sposób podchodzić do kwestii unikatowych cech obiektu które posiada każdy egzemplarz i w jaki sposób tworzyć ich opisy w notach katalogowych. Chciałbym więc przedstawić swoje spostrzeżenia i poddać pod dyskusję kwestię stworzenia praktycznej instrukcji katalogowania materialnej strony i cech indywidualnych obiektów przechowywanych w zbiorach działów specjalnych.

---

---

Jerzy Pelc (1924-2017) w artykule wspomnieniowym na temat Janusza Krajewskiego stwierdził, iż „żył życiem swojej biblioteki”. Był on pierwszym kierownikiem Połączonych Bibliotek Wydziałów Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego (WFiS UW), Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk (IFiS PAN) i Polskiego Towarzystwa Filozoficznego (PTF), które formowały się w latach 50. XX w. Niestety, jego postać jest zapomniana przez współczesne środowisko bibliotekarskie oraz naukowe. Niedługo przed śmiercią swojej bibliotece ofiarował bogaty księgozbiór, a także obszerną spuściznę archiwalną. Dzięki wykorzystaniu zróżnicowanych materiałów źródłowych możliwe będzie odtworzenie jego życiorysu, a także historii Połączonych Bibliotek, jako podstawowego warsztatu pracy najwybitniejszych filozofów i socjologów tego okresu. W zasobie źródłowym biblioteki składającym się ze spuścizn takich osobistości jak Kazimierz Twardowski czy Kazimierz Ajdukiewicz do najważniejszych należy księgozbiór Krajewskiego. Do rekonstrukcji jego biografii wykorzystane zostaną zatem obok materiałów archiwalnych inwentarze biblioteczne, katalogi tradycyjne i internetowe, a także spisy książek pozostawione przez Janusza Krajewskiego. Wystąpienie na konferencji ma na celu przedstawienie koncepcji rozprawy doktorskiej poświęconej J. Krajewskiemu, jego spuściźnie i księgozbiorowi, który badany będzie z zastosowaniem metod bibliograficznej i proweniencyjnej. Badania te przyczynią się do odtworzenia jego życiorysu jako kierownika biblioteki, bibliografa, współpracownika wybitnych naukowców, a przede wszystkim człowieka darzącego ogromnym szacunkiem pracę z książką i czytelnikiem. Przedstawiona zostanie także koncepcja katalogu w formacie MARC 21 obejmującego całą spuściznę Krajewskiego – księgozbiór, a także materiały archiwalne – w postaci jednej bazy rekordów. Zostanie omówiona kwestia potencjalnych zastosowań wypracowanego modelu ujęcia spuścizn osobistych w jednej bazie danych, integrującej informacje o materiałach przechowywanych w różnych repozytoriach: bibliotekach, archiwach i muzeach.

---

---

Impulsem do przedstawionych w referacie obserwacji była próba znalezienia „dawnych gramatyk”, z których miały pochodzić cytowane lub wspominane gramatyczne wierszyki mnemotechniczne. Poszukiwania w cyfrowych katalogach pokazały, jakie metadane okazały się najbardziej pomocne w poszukiwaniu, a także to, w jakim stopniu metadane odzwierciedlają typowy kontekst, w jakim funkcjonuje każdy podręcznik: system nauczania (określone stopnie, zakładające określoną kolejność opanowania materiału); konwencję podręcznika (wielo- lub jednojęzyczność; wykorzystanie metod mnemotechnicznych; wykorzystanie przedstawień graficznych i tabeli) oraz konwencję nazewniczą (z jednej strony – konwencję tytułowania podręcznika, z drugiej strony – używaną w nim terminologię/nomenklaturę).Wnioski sformułowane na podstawie podręczników określonej dyscypliny mogą częściowo sprawdzić się w przypadku podręczników innych dziedzin, mogą jednak też być obserwowane pewne różnice.

---

---

W latach 2017-2019 PAN Biblioteka Kórnicka realizowała projekt „Cyfrowe udostępnianie zasobów Polskiej Akademii Nauk – Biblioteki Kórnickiej” dofinansowany w ramach Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa na lata 2014-2020. Jego celem było:

1. Opracowanie i udostępnienie niedostępnych do tej pory materiałów genealogicznych przechowywanych w Bibliotece Kórnickiej PAN.
2. Opracowanie i udostępnienie znajdujących się jedynie w zapiskach inwentarzowych danych na temat muzealiów oraz wybranych najcenniejszych zbiorów grafiki i fotografii Biblioteki Kórnickiej.
3. Opracowanie i udostępnienie dostępnej w chwili obecnej jedynie w formie rozproszonej w katalogu kartkowym elektronicznej bazy druków z lat 1901-1918.
4. Szerokie udostępnienie w formie elektronicznej bazy pełnego, szczegółowego opisu najcenniejszych zbiorów (rękopisy, stare druki, kartografia) Biblioteki Kórnickiej.
5. Stworzenie platformy integrującej zasoby cyfrowe Biblioteki Kórnickiej dostępnej online i odpowiadającej na rosnące potrzeby użytkowników w zakresie szybszego i trafniejszego wyszukiwania zasobów naukowych, a także pozwalającego na wnikliwą analizę zainteresowania zbiorami udostępnianymi cyfrowo.

Celem referatu jest podsumowanie czterech lat pracy użytkowników ze środowiska naukowego na Platformie. W pierwszej części wystąpienia zostaną omówione założenia metodologiczne z zakresu opracowania zbiorów specjalnych, archiwalnych i muzealnych, m.in. szerokie wykorzystanie pola 500. Następnie przedstawione zostaną dane statystyczne podsumowujące wykorzystanie zbiorów specjalnych przez użytkowników po 2019 r. (data uruchomienia Platformy), badania z zakresu UX (zachowania użytkowników na stronie), a także wnioski prezentujące dobre i słabe strony założeń przyjętych w projekcie. Referat zakończy omówienie wpływu wykorzystana AI w wyszukiwarkach katalogowych na jakość kwerend naukowych.

---

---

Biblioteki mają w zbiorach dokumenty przyjmujące bardzo różne formy. Udostępnianie opisów bibliograficznych tych materiałów w katalogu jest podstawowym zadaniem bibliotek. Opisy te powinny zawierać informacje doprowadzające badaczy do znalezienia unikatowych źródeł.
Biblioteki publiczne udostępniają swoim użytkownikom współczesne gry. Jednak obecność XIX-wiecznych gier w bibliotece naukowej nie jest już tak oczywista. Kolekcja Gabinetu Dokumentów Życia Społecznego Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie jest unikatowa. XIX-wieczne gry stanowią potencjalne źródło do badań z bardzo różnych dziedzin naukowych. Stanowią świadectwo życia społecznego, kulturalnego, towarzyskiego, edukacji (zwłaszcza patriotycznej), fascynacji podróżami, produkcji zakładów graficznych i innych.
Udostępnienie informacji o istnieniu i charakterystyce tego typu dokumentów polega na skonstruowaniu wysokoszczegółowych opisów bibliograficznych i umieszczeniu ich w katalogu centralnym. Szczególnie ważne jest stosowanie pól uwag zawierających istotne dane do interpretacji dokumentu. Nawet pełnotekstowe skanowanie, ale bez szczegółowych danych bibliograficznych, nie ułatwia badaczom dostępu do niestandardowych źródeł. Tylko w połączeniu z wysokiej jakości metadanymi wersje cyfrowe zbiorów są możliwe do odnalezienia.

---

---

Niniejszy referat oparty jest na obserwacjach poczynionych w trakcie badań nad jednym z rodzajów książek rękopiśmiennych z czasów staropolskich XVII-XVIII w. typu silva rerum czy miscellanea, charakteryzujących się dużą liczbą dokumentów piśmienniczych (przeciętnie około 100-200) oraz niejednolitością ich struktury. Z tego względu ich opracowanie katalogowe stwarza spore trudności, wymagając od katalogujących dużego nakładu pracy, czasu i wiedzy merytorycznej. Spowodowało to powstanie bardzo dużych różnic w sposobie opracowania katalogowego tych rękopisów w różnych latach i w różnych instytucjach je posiadających (biblioteki, archiwa, muzea), do czego przyczynił się także brak jednolitych zasad metodologicznych ich opracowania. Przeważnie niezadawalająca przed 1939 r. sytuacja na tym polu znacznie się poprawiła po 1945 r., ale nie we wszystkich instytucjach i nie w jednakowym stopniu w ciągu całego tego okresu. Największe osiągnięcia na tym polu miały biblioteki Kórnicka PAN i Narodowa w Warszawie, które wypracowały w pełni naukowy model ich opisu. Na drugim biegunie znalazły się biblioteki (o archiwach i muzeach nie wspominając), których katalogi rękopisów nie spełniały wymogów naukowych lub spełniały je tylko częściowo. Wszystko to miało swoje trwałe skutki dla informacji o tych rękopisach, gdyż ze względu na przyjęty zasadniczo w największych polskich bibliotekach naukowych system informacji katalogowej (przeważnie w postaci katalogów drukowanych, w których rękopisy opisywane są w jednolitym ciągu sygnaturowym według numerów inwentarzowych), raz wydane drukiem opisy katalogowe nie podlegały nigdy potem modyfikacjom w celu usunięcia zaistniałych uchybień czy pomyłek. Czynniki te zdecydowały o ograniczonej przydatności katalogów rękopisów do badań naukowych w zakresie tego rodzaju rękopisów. Wg moich szacunkowych danych, spośród tych rękopisów znajdujących się w Polsce, jedynie około 40% ma pełne opisy katalogowe, dające wyczerpującą informację m.in. o ich zawartości. W pozostałych przypadkach mamy do czynienia z opisami katalogowymi mniej lub bardziej wybiórczymi, a nawet całkowicie ogólnikowymi. Powoduje to, że w celu odszukania potrzebnych danych badacze skazani są najczęściej a przeprowadzanie kwerendy w samym rękopisie. W efekcie tego z pola badań umykać mogą i umykają wartościowe nieraz rękopisy, a rejestracja bibliograficzna ukrytego w nich piśmiennictwa – jak np. publicystyki politycznej czy utworów literackich – jest ciągle niewystarczająca. Inną kwestią jest dostęp użytkowników do informacji katalogowej.

W przypadku rękopisów wątpliwa jest potrzeba tworzenia katalogów elektronicznych – tzn. dobrze jeśli takowe są, gdyż znacząco ułatwiają one wyszukiwanie potrzebnych informacji, ale tradycyjny katalog drukowany także z powodzeniem może spełniać i spełnia swoje zadania. Zasadniczy problem leży bowiem nie w formie udostępniania informacji katalogowej, lecz w poziomie samego opracowania katalogowego. Nie ma się jednak co łudzić, że sytuacja na tym polu może ulec znaczącej zmianie: o powszechnym opracowaniu tego rodzaju rękopisów w polskich bibliotekach, archiwach i muzeach zgodnie z wzorcowym modelem wypracowanym w latach 60-80 XX w. w bibliotekach Kórnickiej i Narodowej nie może być obecnie mowy.

---

---

Przedmiotem referatu będzie próba przedstawienia możliwości podejmowania szczegółowych badań związanych z historią dawnych i bardziej współczesnych losów księgozbiorów, z których to woluminy starych druków ostatecznie trafiły do Biblioteki Raczyńskich i znajdują się obecnie w Dziale Zbiorów Specjalnych Biblioteki. Tworzona od dwóch lat baza proweniencyjna stanowi bowiem punkt wyjścia do prowadzenia pogłębionych studiów nie tylko na historią gromadzenia, przemieszczenia i rozproszenia woluminów należących do tejże instytucji, ale także, a może przede wszystkim proweniencje książek stanowią pretekst do podjęcia badań nad historią ludzi, którzy byli ich wcześniejszymi właścicielami. Baza pozwala prowadzić także analizy ilościowe i jakościowe księgozbiorów oraz umożliwia podejmowanie prób szacowania zasobności dawnych księgozbiorów. Powstanie bazy umożliwia też weryfikację dotychczasowych ustaleń literatury przedmiotu dotyczących tak księgozbiorów prywatnych (np. zaginionego księgozbiorów J. Kasprowicza, czy też uzupełnienie informacji o księgozbiorze M. Ruszkowskiego), jak i instytucjonalnych w tym przede wszystkim zbiorów poklasztornych, choć także nieistniejących zborów i kościołów ewangelickich z obszaru Wielkopolski, ale też Dolnego Śląska, czy Galicji. Dzięki bazie można prowadzić badania związane z przemieszczaniem woluminów i zmianą ich właścicieli na przestrzeni wieków (często są to historie bardzo zagadkowe, nieoczywiste i dramatyczne, jak dzieje woluminów pojezuickich z Wiednia). Baza proweniencja daje więc zupełnie nowe możliwości poznawcze i otwiera nieeksploatowane lub słabo eksploatowane obszary badawcze z dziedziny historii, prozopografii czy kultury i dziejów książki. W obliczu faktu, że na przełomie stycznia i lutego 1945 r. spłonął gmach Biblioteki Raczyńskich a wraz z nim większość dokumentacji akcesyjnej księgozbioru i inwentarze biblioteki, baza proweniencyjna staje się podstawowym narzędziem umożliwiające poznanie historii gromadzenia księgozbioru przez Kazimierza i Edwarda Raczyńskich, Konstancję z Potockich Raczyńską i wreszcie samą Bibliotekę Raczyńskich, jako najstarszą instytucję kultury w Poznaniu i w Wielkopolsce.

---

---

W ciągu ostatniej dekady, wraz z postępującym rozwojem digitalizacji zbiorów rękopiśmiennych, dużym zainteresowaniem zaczęło cieszyć się opracowanie sposobów zaangażowania szerszej społeczności w działania, które dotychczas zarezerwowane były wyłącznie dla obszarów badań i związanego z nimi środowiska akademickiego.
W swoim wystąpieniu chciałbym przedstawić możliwości zastosowania nowoczesnych narzędzi cyfrowych, takich jak transkrypcja m.in. dokumentów rękopiśmiennych, a także zaprezentować, w jaki sposób i dlaczego nowe technologie mogą ułatwić tworzenie nowych, bogatych w metadane, dostępnych publicznie, zdigitalizowanych zasobów, mających szansę usprawnić działania edukacyjne, wesprzeć rozwój bibliotek akademickich oraz zaktywizować środowisko akademickie, a jednocześnie umożliwić mu dotarcie do często niedostępnych wcześniej zbiorów.
W szczególności omówione zostanie innowacyjnie narzędzie, projektowane w ramach programu Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie w partnerstwie z Fundacją na Rzecz Studentów i Absolwentów Uniwersytetu Warszawskiego „Universitatis Varsoviensis”. „Platforma transkrypcyjna TranskriBUW”, której inicjatorem i pomysłodawcą jest Łukasz Ratajczak z Gabinetu Rękopisów BUW. Platforma oparta na CMS Omeka i wtyczce Scripto, umożliwi wykorzystanie i edycję metadanych Dublin Core, zaprezentuje bogate zbiory BUW w wersji cyfrowej, dodatkowo wspomagając dostosowanie się do wyjątkowych potrzeb związanych z precyzyjnością i spójnością danych tworzonych w ramach crowdsourcingu.

---

---

Polskie Towarzystwo Filozoficzne (PTF) jest jedną z ważniejszych organizacji życia filozoficznego w kraju, łączącą w sobie tradycje kilku organizacji. Jego początek wyznacza data 12 lutego 1904 r., kiedy to na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie odbyło się posiedzenie inauguracyjne Towarzystwa. Sytuacja w ruchu filozoficznym uległa zmianie po II wojnie światowej, kiedy działalności nie mogły wznowić PTF we Lwowie oraz Wileńskie Towarzystwo Filozoficzne, a powołano trzy kolejne organizacje: Towarzystwo Filozoficzne i Psychologiczne w Lublinie (1945), Toruńskie Towarzystwo Filozoficzne (1946) oraz Wrocławskie Towarzystwo Filozoficzne (1947). Pierwsze oficjalne powojenne ogólnopolskie spotkanie środowiska filozofów odbyło się w 1948 r. w Warszawie, kiedy to doszło do połączenia wszystkich istniejących ówcześnie towarzystw w jedno PTF. Skomplikowane dzieje PTF są odzwierciedlone w jego księgozbiorze przechowywanym w Połączonych Bibliotekach Wydziałów Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk oraz Polskiego Towarzystwa Filozoficznego (WFiS UW, IFiS PAN i PTF). Dzięki badaniom przy wykorzystaniu metody proweniencyjnej, archiwalnej oraz bibliograficznej, z wykorzystaniem dostępnych katalogów, inwentarzy oraz materiałów archiwalnych, zamierzam w swojej pracy doktorskiej odtworzyć dzieje księgozbioru PTF, a także samego PTF ulegającego różnorodnym przekształceniom na przestrzeni lat, czego odbicie jest widoczne w analizowanych materiałach. Wystąpienie ma na celu przedstawienie projektu planowanej rozprawy doktorskiej poświęconej historii i rekonstrukcji księgozbioru Polskiego Towarzystwa Filozoficznego. Jej podstawowym celem jest wypełnienie luki badawczej w zakresie dziejów księgozbiorów polskich towarzystw naukowych w XX w. W referacie omówiona zostanie również koncepcja inwentarza i katalogu publikacji wchodzących w skład księgozbioru PTF, a także kolekcji innych towarzystw, które na skutek wielu wydarzeń politycznych i społecznych zostały włączone do tegoż księgozbioru.

---

---

Przeniesienie katalogów bibliotecznych i bibliografii do środowiska cyfrowego powinno umożliwić zastosowanie wobec nich cyfrowych metod badawczych. Sama zmiana medium nie wystarczy jednak do prowadzenia satysfakcjonujących badań naukowych. W wystąpieniu zwrócimy uwagę na kluczowe problemy, które utrudniają efektywne wykorzystanie danych bibliograficznych w badaniach, takich jak niekompletność katalogów, niewłaściwe procedury digitalizacji prowadzące do tworzenia nieprzeszukiwalnych obiektów cyfrowych oraz przestarzałe schematy metadanych, które nie nadążają za postępem technologicznym i potrzebami współczesnych badaczy. Podkreślimy potrzebę remediacji, harmonizacji oraz wykorzystania struktur Linked Open Data i semantycznego webu w celu optymalizacji i modernizacji bibliograficznych danych humanistycznych. Przykłady przybliżania zbiorów bibliograficznych do gotowości badawczej zaprezentujemy na podstawie wyników prac realizowanych w ramach projektów krajowych i europejskich. Skoncentrujemy się w szczególności na systemie typu Discovery, przeznaczonym do prezentacji informacji dziedzinowych, metodach wzbogacania i semantyzacji danych bibliograficznych oraz podejściu opartym na inteligentnych rozwiązaniach do przeprowadzenia retrokonwersji drukowanych bibliografii.

---

---

Referat prezentować będzie cele i założenia projektu „Katalog cyfrowy druków XVII-XVIII w. z historycznej kolekcji Ossolineum w zbiorach LNNBU im. W. Stefanyka we Lwowie” realizowanego w latach 2022-2026 w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki. Utworzona do celów projektowych baza katalogowa zawierać będzie dane bibliograficzne książek, opisy i fotografie opraw oraz zdjęcia karty tytułowej (a także innych i elementów w uzasadnionych przypadkach). Baza dostępna będzie online dla wszystkich użytkowników. Zaimplementowane zostaną do niej także dane dotyczące druków XVII i XVIII w. uzyskane podczas realizacji projektu NPRH „Katalog druków XVI wieku z historycznej kolekcji Ossolineum” w latach 2014-2017. Baza ossolińskich druków XVII-XVIII w. przechowywanych we Lwowie ma służyć badaczom z różnych dziedzin nauk humanistycznych. Stanowić będzie bowiem cenny materiał źródłowy dla różnych dziedzin dzięki rejestracji zabytków materialnych związanych z Polską, a pozostających poza jej granicami.

---

---

Przechowywanie zbiorów specjalnych stawia przed bibliotekami wymaganie zapewnienia im jak najlepszej ochrony. Upływający czas, temperatura, działanie światła to tylko niektóre czynniki, które prowadzą do szybkiego niszczenia drogocennych zbiorów. Aby przetrwały w jak najlepszym stanie, konieczne jest ograniczanie do nich dostępu. Wystawianie tych materiałów na widok publiczny jest więc sporadyczne, wiąże się zazwyczaj z wydarzeniami o wysokiej randze. Konieczność ochrony sprawia, że zbiory specjalne nie tylko nie są powszechnie znane, ale często szersza publiczność nie wie nawet o ich istnieniu. Potrzeba chronienia zbiorów stoi niejako w sprzeczności z misją bibliotek, jaką jest upowszechnianie wiedzy i kultury poprzez m.in. udostępnianie.
W naszym wystąpieniu chcemy zaprezentować nasz projekt – RE-CREATIO, jedno z miejsc, które prezentuje wybrane zbiory specjalne w formie cyfrowej. RE-CREATIO to repozytorium niezrealizowanych projektów architektonicznych. Gromadzone są w nim polskie i zagraniczne projekty architektoniczne, które nigdy nie zaistniały w przestrzeni publicznej. Część z nich miała istnieć wyłącznie w sferze idei, część miała być zrealizowana, ale z różnych przyczyn realizacja nie powstała. Przykładem pierwszego rodzaju projektów są udostępniane w RE-CREATIO plansze Villi Laurentiny według koncepcji Stanisława Kostki Potockiego czy Cenotafu poświęconego Izaakowi Newtonowi autorstwa Etienne-Louis Boullée. Przykładem drugiego typu jest projekt Świątyni Najwyższej Opatrzności Bożej autorstwa Jakuba Kubickiego. W RE-CREATIO znajdują się projekty zawierające plansze, plany i przekroje architektoniczne wraz z opracowanymi metadanymi, ale także ogólny opis samego projektu oraz biogramy wszystkich autorów. RE-CREATIO skonstruowane jest zgodnie ze standardami pozwalającymi na zapewnienie jak najlepszej ochrony dziedzictwa kulturowego, tj. pozwala na mapowanie danych, korzysta z międzynarodowego standardu metadanych (spełniających kryteria dostępności, jakości, trwałości i otwartości).
W naszym poczuciu niezrealizowane projekty architektoniczne są czymś więcej niż jedynie konstrukcyjnymi planami. To nośniki idei, w których z jednej strony zaklęty jest charakter czasów, w których się zrodziły; z drugiej zakodowane jest przesłanie, które miało zmienić myślenie o świecie, człowieku i jego w nim miejscu. By mogły one wybrzmieć w pełni, konieczne jest podejście inkluzywne, współpraca m.in. pomiędzy specjalistami różnych dyscyplin, kustoszami, kuratorami, informatykami i w końcu odbiorcami przekazu.
Dzięki współpracy CKC UW i BUW przedstawimy unikalne spojrzenie na projekt z dwóch perspektyw. W pierwszej części zaprezentujemy platformę RE-CREATIO: jego genezę, koncept, trudności z mapowaniem danych, pracę z różnymi standardami metadanych i identyfikacją zbiorów. Będzie to spojrzenie osób zajmujących się humanistyką cyfrową na pracę z rozproszonymi zbiorami specjalnymi i ich przetwarzaniem na potrzeby kolejnych badań.
Druga część wystąpienia to spojrzenie historyka sztuki, kuratora w Gabinecie Rycin BUW, na pracę nad opracowywaniem i udostępnianiem zbiorów specjalnych w repozytorium cyfrowym oraz pracę badawczą nad samymi zbiorami. W tej części wystąpienia omówione zostaną przypadki kilku rysunków ze zbiorów Gabinetu Rycin BUW, nad którymi podjęto pracę w związku z planami umieszczenia ich w repozytorium. Badania nad dwoma projektami mostów w Warszawie pozwoliły znacznie poszerzyć wiedzę o ich autorach – J.G. de Woytenie oraz H.J. Deyblu, z których ostatni praktycznie nie istniał w literaturze przedmiotu, a także znacznie rozbudować wiedzę o J.Ch. Fierlingu, z którym powiązano drugi z projektów. Udało się również wskazać lokalizację planowanego w Wilnie seminarium dla nauczycieli, a także zaproponować odmienne datowanie projektu pomnika Stanisława.

---

---

W Bibliotece Raczyńskich znajduje się 253 inkunabułów oraz ok. 21 tys. starych druków. Choć pojedyncze obiekty budziły zainteresowanie badaczy dawnej książki, w tym tegumentologów, to jednak wciąż brakuje całościowego spojrzenia na tenże zbiór. Prowadzony od 2022 r. projekt grantowy „Inwentaryzacja kolekcji Stanisława Latanowicza (1886-1935) przechowywanej w zbiorach Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu” umożliwia wnikliwe rozpoznanie zasobu i obnaża przed badaczami szereg bardzo dobrze zachowanych opraw zabytkowych. Prace inwentaryzacyjne dały asumpt do stworzenia m.in. katalogu opraw.

Wystąpienie ma na celu przedstawienie motywacji stojących za podjęciem się takowej inicjatywy, różnych wariantów not katalogowych oraz pojawiających się problemów i wątpliwości, które wystąpiły w trakcie tworzenia szkicu katalogu. Kwestia, którą chciałabym również poruszyć dotyczy przedstawienia wyników końcowych prac. Czy w dobie Internetu warto tego typu publikacje wydawać w sposób tradycyjny, czy raczej postawić na w pełni przeszukiwalną bazę on-line? Z punktu widzenia tegumentologów powstanie katalogu opraw w Bibliotece Raczyńskich stanowiłoby istotne narzędzie w badaniach nad dawną książką, bowiem tego typu publikacji czy projektów w Polsce powstaje niewiele. Zestawienie opraw, ich dokładny opis uwzględniający materiał, kompozycje, dekoracje, superekslibrisy czy inne elementy w znacznym stopniu mogłoby się przyczynić do szerszego rozpoznania rodzimego rzemiosła introligatorskiego. Ponadto ukazanie wymienionych elementów opraw może okazać się pomocne także w innych obszarach badań np. proweniencyjnych, heraldyki, grafiką czy z szeroko rozumianej historii sztuki.

---

---

Na przykładzie katalogu zasobów NUKAT i dostępnych w nim opisów różnych typów zbiorów specjalnych próba zdefiniowania i omówienia potrzeb trzech grup użytkowników – bibliotekarzy, bibliografów oraz użytkowników. Na ile te potrzeby daje się zdefiniować odgórnie? Czy możliwe są doraźne zmiany zasad obowiązujących w katalogach bibliotecznych i jak może się to odbijać na efektach wyszukiwania oraz dostępności do zbiorów specjalnych?

Kontakt

W sprawach organizacyjnych i merytorycznych prosimy o skorzystanie z formularza lub o bezpośredni kontakt:

Kamila Krzyżanowska
k.krzyzanowska@uw.edu.pl
tel. +48 22 55 25 309

Formularz kontaktowy

Imię

Nazwisko

Email

Treść

Administratorem danych osobowych jest Uniwersytet Warszawski, ul. Krakowskie Przedmieście 26/28, 00-927 Warszawa.
Dane wypełnione w formularzu kontaktowym będą przetwarzane w celu udzielenia odpowiedzi na przesłaną wiadomość. Dane przetwarzane są zgodnie z Polityką Prywatności.

TAK Zapoznałam (-em) się z treścią klauzuli informacyjnej, w tym z informacją o celu i sposobach przetwarzania danych osobowych oraz prawie dostępu do treści swoich danych i prawie ich poprawiania.

TAK Wyrażam zgodę na przetwarzanie moich danych osobowych w celu udzielenia odpowiedzi na przesłaną wiadomość.

Wysyłanie wiadomości...

Wiadomość wysłana.
Dziękujemy za kontakt!

Nie udało się wysłać wiadomości.
Prosimy sprawdzić poprawność danych i spróbować ponownie.

Wyślij

Patronaty

Patroni

Sponsorzy