Zbiory Specjalne 3.0

---

Kolekcja to zwyczajowo zbiór obiektów jednego rodzaju, gromadzonych dla ich określonej wartości. W takim ujęciu pojęcia kolekcja witrynę internetową Dawne ortografie, gramatyki i podręczniki języka polskiego można by również uznać za kolekcję. Jest ona jednak czymś więcej niż tylko zbiorem dawnych dzieł o podręcznikowym charakterze traktujących o gramatyce języka polskiego, informującym o ich istnieniu. Zamieszczone tu szczegółowe opisy dzieł wraz z informacjami o autorach i czasach, w których dzieła powstawały, czyni tę kolekcję wyjątkowym kompendium wiedzy o historii gramatykopisarstwa, o rozwoju polskiej myśli językoznawczej, o wzajemnych powiązaniach dzieł i ich autorów, o postrzeganiu polszczyzny przez obcokrajowców opisujących język polski i wreszcie o rozwoju samej polszczyzny.

---

Celem wystąpienia będzie zaprezentowanie sposobów wykorzystywania zasobów i narzędzi cyfrowych w badaniach nad dawną grafiką ze szczególnym uwzględnieniem drzeworytu książkowego. Zdigitalizowane zbiory bibliotek, muzeów i archiwów pozwalają współczesnym badaczom z łatwością docierać do podstawowych informacji o dziełach, a także do ich cyfrowych wizerunków. Jednak coraz powszechniejsza dostępność obiektów cyfrowych nie eliminuje podstawowych wyzwań, przed którym zawsze staje badacz grafiki i, szerzej, wszelkich dzieł wytwarzanych przy użyciu technik reprodukcyjnych. Odbitki graficzne wyprodukowane z jednej matrycy – w przeciwieństwie do niepowtarzalnych i jednostkowych dzieł malarstwa, rzeźby czy rysunku – tworzą serie niemal identycznych egzemplarzy, z których każdy ma jednak status oryginału. Przedmioty materialne – matryce, odbitki, egzemplarze książek – są też powiązane różnorakimi relacjami z obiektami niematerialnymi – kompozycjami obrazowymi lub utworami literackimi – a także z ludźmi, miejscami i wydarzeniami. W badaniach skomplikowanych procesów produkcji, funkcjonowania i recepcji dzieł graficznych niezwykle pomocne są narzędzia cyfrowe, które pozwalają nadać uporządkowaną strukturę różnorodnym zestawom danych. Takie założenia stały u podstaw bazy danych Urus (http://urus.uw.edu.pl), stworzonej w ramach projektu badawczego „Obraz modyfikowany: recepcja grafiki w Królestwie Polskim od schyłku XV po początek XVII wieku. Przedmioty – osoby – środowiska – procesy” (Narodowe Centrum Nauki, nr 2015/17/B/HS2/02469), a obecnie rozwijanej w ramach projektu badawczego „Różność z jedności. Produkcja drzeworytów ilustracyjnych w państwie polsko-litewskim i Prusach do początków XVII w.” (Narodowe Centrum Nauki, nr 2018/31/B/HS2/00533).

---

Celem wystąpienia będzie omówienie istniejących rozwiązań crowdsourcingowych mogących znaleźć zastosowanie w opracowaniu zbiorów specjalnych i badaniach nad nimi. Dane pozyskiwane dzięki wolontariackiej pracy użytkowników internetu służą najczęściej do wzbogacania metadanych czy wytwarzania nowych postaci nieopracowanych lub częściowo opracowanych zasobów (np. transkrypcji czy transliteracji). W referacie przedstawione zostaną obszary, w których crowdsourcing może okazać się szczególnie przydatny, a następnie – w oparciu o dostępne technologie – przybliżone zostaną: możliwe sposoby przygotowywania zasobów, proces zbierania danych i metody kontroli ich jakości.

---

Bibliotekarze od wielu lat opracowują hasła geograficzne. W sformalizowanych polach zapisują między innymi informacje na temat miejsc, ich nazw, położenia, czasu, kiedy dane miejsce istniało, typu danego miejsca. Hasła te są wykorzystywane w opisie przedmiotowym, jak i formalnym.

Dzięki temu powstały olbrzymie bazy danych, które mogą być ciekawym narzędziem wspierającym bibliotekarzy, kartografów w ich pracy. Jednym z głównych zadań jest odszukanie odpowiedniego materiału dla czytelników, badaczy, naukowców. Hasła geograficzne umożliwiają spojrzenie na problem przeszukiwania wielowymiarowo – przestrzennie i czasowo. Wspomagają odpowiedzenie na pytania: gdzie?, jakiego obszaru dotyczy? i kiedy?

W swoich badaniach zastanawiamy się: jak wykorzystać te bazy, aby były przydatne dla innych? Jakie elementy mogą być przydatne do badań interdyscyplinarnych? Czego brakuje w tych bazach danych?

---

---

1. Biblioteki i biblioteki cyfrowe jako źródła tekstów korpusu językowego: droga usłana różami czy przez mękę?
   1. usługi skanowania na życzenie w bibliotekach akademickich
   2. biblioteki cyfrowe jako źródło skanów
   3. OCR i HTR zasobów bibliotecznych w projekcie eFontes
      • druk
      • starodruk
      • rękopis
2. Biblioteki cyfrowe jako źródło metadanych.
   1. autor i jego dzieło
   2. klasyfikacja tekstów w korpusie językowym a klasyfikacja na potrzeby biblioteki cyfrowej
3. Jak połączyć oba światy? Kilka propozycji.
   1. obraz i tekst: https://editiones.scriptores.pl
   2. baza bibliograficzna projektu (niedostępna przez WWW)
   3. HTR i OCR
   4. anotacja językowa na potrzeby bibliotek cyfrowych
   5. dostęp do zbiorów danych a mediewistyka cyfrowa (wzór: https://data.bnf.fr/)

---

Uruchomiona w bieżącym roku baza danych manuscripta.pl łączy w jednym miejscu opisy rękopisów średniowiecznych związanych z Polską. Zamieszczane w niej dane odnoszą się zarówno do jednostek przechowywanych obecnie w repozytoriach na terenie Polski, jak i rękopisów zaginionych, poloników proweniencyjnych oraz fragmentów. W referacie przedstawione zostaną założenia będące punktem wyjścia dla tego projektu oraz plany dotyczące jego dalszego rozwoju. Przeanalizowane zostaną możliwości, jakie stwarza to narzędzie w różnych kontekstach badawczych, m.in. dla badań proweniencyjnych czy tekstologicznych. Zasygnalizowane zostaną również ograniczenia bazy, która ze względu na złożoność materii nie może odpowiedzieć na wszystkie potrzeby badaczy rękopisów średniowiecznych i powinna być rozwijana o kolejne inicjatywy.

---

W wystąpieniu chciałbym przyjrzeć się tradycyjnym bibliotekom jako magazynom danych badawczych dla szeroko rozumianej humanistyki cyfrowej, a także pochylić się nad luźno sformułowanymi pytaniami, takimi jak: O kim Cyceron mówiłby dzisiaj - helluo librorum? Jak biblioteki postrzegane są przez kreatywny sektor IT? Czy te oba światy czeka pełna synergia? W jaki sposób można budować biblioteki cyfrowe, które będą przydatne dla zróżnicowanych potrzeb badawczych? W jaki sposób można dbać o wieczyste zachowanie treści cyfrowych?

Powyższe kwestie, będące raczej ogólnymi refleksjami niż pytaniami, pojawiały się w ostatnich latach w naszym zespole przy okazji pracy nad projektami cyfrowymi prowadzonymi w Centrum Kompetencji Cyfrowych UW - zarówno tymi badawczymi, jak i dotyczącymi współpracy z instytucjami dziedzictwa.

---

PANkreator to pomysł na pokazanie szerokiemu gronu odbiorców bezcennych zbiorów biblioteki. Cel aby dać kolekcji drugie życie sprawił, że rzeczywiście ożyła. Poruszyliśmy stare ryciny i mapy, sprawiliśmy, że przemówiły postaci z XIX wiecznych fotografii. Powstał profil PANkreator i Biblioteka Gifów. W roku 2021 z okazji jubileuszu 425 lecia powstania biblioteki zaplanowaliśmy kilka działań, które pokażą zbiory biblioteki jako prawdziwe źródło inspiracji, które w połączeniu z nowymi mediami i technologiami pozwolą nam stworzyć nowe rzeczy. Jestem pewna, że Jan Heweliusz i Jan Bernard Bonifaccio byliby z nas dumni, z tych którzy czerpią z ich dokonań – nawet wtedy kiedy XIX wieczne ryciny stają się bazą wizualizacji muzyki techno a XVII model peryskopu drukujemy na drukarkach 3d.

---

Staropolskie apokryfy Nowego Testamentu to narzędzie do badań średniowiecznych polskich narracji biblijno-apokryficznych: baza danych wraz z wszechstronną wyszukiwarką (apocrypha.amu.edu.pl). Jego twórcami są członkowie zespołu działającego na Wydziale Filologii Polskiej i Klasycznej UAM (poloniści językoznawcy, literaturoznawca, filolog klasyczny, teolog i programista). Za stronę projektu odpowiedzialne jest Poznańskie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe. Na stronie dostępne są transliteracje i transkrypcje dziewięciu apokryfów (łącznie ponad 2000 kart rękopisów i druków), sporządzone na nowo na potrzeby projektu według jednolitych zasad (niektóre z tych tekstów dotychczas nie były wydawane w całości). Do polskich tekstów zestawiono źródła (głównie łacińskie) i inne, wcześniejsze transkrypcje. Pewną nowością jest możliwość wyszukiwania po wątkach wydarzeniowych i osobowych, a także zestawienie miejsc paralelnych. Planowana jest także w ramach kolejnego etapu anotacja gramatyczna oraz stworzenie list frekwencyjnycn wyrazów występujących w tychże apokryfach. Narzędzie będzie pomocne badaczom różnych dyscyplin, m.in.: językoznawcom, literaturoznawcom, teologom, kulturoznawcom, historykom, źródłoznawcom. Podczas wystąpienia postaramy się:

• pokazać, w jaki sposób cyfrowe zasoby biblioteczne oraz inne projekty multimedialne o podobnych celach okazały się przydatne podczas tworzenia narzędzia Apocrypha;
• zaprezentować najistotniejsze funkcjonalności narzędzia;
• zilustrować na wybranych przykładach, jak narzędzie może zostać wykorzystane do prowadzenia dalszych badań w wybranych obszarach.

---

„Słownik historyczny terminów gramatycznych online” to projekt realizowany przez Zakład Historii Języka Polskiego i Dialektologii Uniwersytetu Warszawskiego w ramach grantu Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki nr 0101/NPRH6/H11/85/2018. Koniec prac przewidziano na 2023 rok. Jego kierownikiem jest prof. Wanda Decyk-Zięba.

Leksykon będzie stanowić unikatową bazę terminów gramatycznych zanotowanych w dawnych gramatykach języka polskiego oraz w gramatykach języków obcych pisanych po polsku, począwszy od wieku XV po rok 1939. Materiał zostanie uzupełniony o dane ze słowników języka polskiego.

Wystąpienie będzie poświęcone źródłom, zasadom opracowania i samej strukturze słownika, która umożliwia przeszukiwanie bazy materiałowej na wielu poziomach. Zaprezentuję również nowoczesne narzędzia informatyczne, które pozwalają na zestawienie i porównanie terminów gramatycznych występujących w kilku dziełach.

---

W latach 2019-2020 w ramach projektu „Badania pismoznawcze rękopisów Fryderyka Chopina” (nr projektu ZP/NIFC-10/2019) przeprowadzono badania kryminalistyczne rękopisów Fryderyka Chopina zgromadzonych w kolekcji Muzeum Fryderyka Chopina w Warszawie. Były on częścią szerokiego programu prowadzonego przez Narodowy Instytut Fryderyka Chopina „Dziedzictwo Chopinowskie w otwartym dostępie”, finansowanego ze środków UE Program Operacyjny Polska Cyfrowa. Projekt wykonali specjaliści z kilku dziedzin, w tym z zakresu kryminalistycznych badań pisma ręcznego, fizykochemicznych badań dokumentów oraz muzykologii, reprezentujących Uniwersytet Warszawski, Polskie Towarzystwo Kryminalistyczne oraz Muzeum Fryderyka Chopina w Warszawie.

Skład pierwiastkowy jednego z rękopisów, który wzbudzał wątpliwości co do stanu zachowania formy oryginalnej został przebadany dwiema metodami instrumentalnymi: XRF, X-Ray Fluorescence (TRACER SD-III, Bruker) oraz LA-ICP-MS, Laser Ablation Inductively Coupled Plasma Mass Spectrometry (LSX-213, CETAC / NexION 300D, Perkin Elmer). Wyniki wstępnych badań XRF pozwoliły na potwierdzenie obecności atramentów żelazowo-galusowych oraz stwierdzenie wysokiej jednorodności głównego składu pierwiastkowego wszystkich przebadanych obszarów rękopisu.

W dalszych badaniach, wykorzystano papierki wskaźnikowe [1], które po zużyciu przetransportowano do laboratorium i już w Centrum Nauk Biologiczno-Chemicznych poddano analizie z zastosowaniem kolejnej metody instrumentalnej. Porównanie wszystkich uzyskanych wyników wskazuje na możliwość wyodrębnienie 3 różnych atramentów o zmiennych proporcjach pierwiastków głównych (Cu, Fe) i pierwiastków śladowych (Co). Rekonstrukcja sposobu rozmieszczenia tych pierwiastków nie pozostawiła wątpliwości co do wtórnych ingerencji obecnych w rękopisie Impromptu As-dur op. 29.

Literatura:
[1] B. Wagner, A. Czajka, Talanta 222/15 (2021) 121520.

---

Tematem wystąpienia będą dwa duże zagraniczne repozytoria gromadzące informację o proweniencjach starych druków i rękopisów: międzynarodowa baza MEI (Material Evidence in Incunabula) i francuska baza Bibale. Projekt MEI jest poświęcony rejestracji cech indywidualnych inkunabułów znajdujących się w bibliotekach na całym świecie. Jest on prowadzony przez badaczy dawnej książki, którzy stworzyli bazę w konkretnych naukowych celach. Portal Bibale, zapoczątkowany przez mediewistów, umożliwia skomplikowane krzyżowe wyszukiwania danych dotyczących książek i rękopisów, zarówno w obrębie opisów bibliograficznych, jak i opisów opraw, znaków własnościowych i haseł właścicieli. Oba te projekty stanowią ważną inspirację dla polskich prac nad krajową bazą proweniencji starych druków i innych zbiorów specjalnych.